Wat is het verhaal achter tradities en waarom creëren we ze?

Er is regelmatig iets te doen rondom wat we tradities noemen. ‘Kom niet aan onze traditie! Dit is onderdeel van onze cultuur.’ hoor je vaak als evenementen die schadelijke effecten hebben ter discussie worden gesteld. Daarmee probeert men aan te geven dat discussie niet mogelijk is, dat iets zo hoort. Maar is dat zo? Het antwoord daarop is simpel: nee. Elke traditie is een verhaal, een bezwering. Waarom creëren we ze eigenlijk, die tradities?

Door het bedenken en uitvoeren van tradities hopen we controle te krijgen

Tradities ontstaan over het algemeen vanuit een drang om ergens grip op te krijgen, om orde in de ogenschijnlijke chaos van het leven te brengen. Dit geldt ook voor cultuur. We doen dingen niet op een vaststaande manier omdat het niet anders kan, maar omdat we ooit hebben bedacht dat het een goed idee was. Dat we dachten dat we er iets mee konden bereiken. Neem het afsteken van vuurwerk op Oudjaarsavond in Nederland. Dat komt voort uit de viering van Joel, oftewel Midwinter. Door veel lawaai te maken hoopte men waarschijnlijk kwade invloeden te verjagen en zo veiligheid af te dwingen voor het komende jaar. Het was een feest dat gevierd bleef worden, zelfs na verwoede pogingen van de kerk om het te verbieden. Toen buskruit, en later vuurwerk, in Europa geïntroduceerd werd, maakte men de stap naar deze uitermate efficiënte lawaaimaker.

Tegenwoordig weet bijna niemand meer waarom we eigenlijk vuurwerk afsteken en wat de gedachte erachter was. Desalniettemin beroepen de liefhebbers zich er graag op dat vuurwerk afsteken traditie is. Wat ze daarmee eigenlijk willen zeggen, is dat het zo hoort, dat er geen discussie mogelijk is. Maar dat is dus eigenlijk nooit het geval. Het is gebaseerd op het geloof dat als je de op die nacht aanwezige kwaadwillende energieën verjaagt, dat dat een goed idee is.

Waarom het soms lastig is om los te komen van onwenselijke tradities

Tradities zijn dus niet onveranderlijk, al worden ze vaak wel als zodanig geïnterpreteerd. Dan worden ze dogmatisch van aard, zo doen we de dingen en niet anders. Echter, elke traditie is ooit door iemand of een groep mensen geïnitieerd. Soms hebben ze een behoorlijk prozaïsche herkomst, zoals het eten van bepaald voedsel op bepaalde momenten, stomweg omdat voorouders in het verleden niets anders hadden. Tradities hebben zeker waarde. Die waarde ligt bijvoorbeeld in het gevoel van verbinding dat het creëert in een groep. Ook kan het herinneren aan een gebeurtenis uit het verleden, in dankbaarheid of als leermoment.

Ze kunnen echter ook een negatief effect hebben. Ter illustratie noem ik dan weer het vuurwerk. Hoe mooi het in beperkte mate ook in, zwaar vuurwerk afgestoken door miljoenen mensen veroorzaakt veel overlast en ellende. En dan is er het negatieve effect dat elk dogma heeft, namelijk dat het een redelijk gesprek lastig maakt.

De waarheid over spirituele tradities

We kunnen in veel gevallen niet weten hoe onze voorouders dingen deden. Onze informatie over de lokale cultuur en traditie in voorchristelijke tijden is zeer beperkt. Dat geldt ook voor oude mystieke tradities zoals bijvoorbeeld het Noordse Seidr. Veel van de informatie die we daarover hebben is getint door een christelijke bril. De oudste informatie is getint door de visie van een andere cultuur. Ook archeologische input is helaas geen exacte wetenschap. Bij archeologie komt vaak veel interpretatie kijken en, hoe logisch die soms lijkt, het is al meermaals gebleken dat deze gekleurd is door de persoon die de aannames doet. Denk bijvoorbeeld aan de graven waarvan men overtuigd was dat er mannen begraven lagen vanwege de wapens, terwijl het later toch echt vrouwen bleken te zijn. Het beste waarop we ons in onze moderne tijd kunnen richten wanneer we trachten terug te grijpen naar oorspronkelijke tradities, is het gebruiken van tradities van min of meer nabije culturen die wel door de tijd heen zijn blijven bestaan. Een voorbeeld hiervan zou Siberisch sjamanisme kunnen zijn.

Daarnaast kunnen we bij onszelf te rade gaan. Daarmee wil ik zeggen dat we naar binnen kunnen keren om onze weg te voelen naar een pad dat past bij onze oorsprong. Door het te voelen in onze botten, zeg maar. Door intuïtief vorm te geven aan wat we nodig hebben om gezond te kunnen functioneren in onze wereld.

Het hoe en waarom van voorchristelijke tradities blijft in veel gevallen gissen

Het is dus onwaarschijnlijk dat er een gedetailleerde Nederlandse voorchristelijke traditie is overgeleverd. Er zullen vast elementen zijn die we kunnen herleiden, maar meer dan fragmenten zullen dat niet zijn. En verder zullen we het gaandeweg moeten bedenken. Is dat erg? Nee, eigenlijk niet. Aangezien elke traditie oorspronkelijk zo tot stand is gekomen, is dit mijns inziens niet minder waardevol dan het trachten te reconstrueren hoe mensen het duizenden jaren geleden deden. Sterker nog, het zou zomaar kunnen dat het een geluk bij een ongeluk is dat we weinig oorspronkelijke bronnen hebben.

De bij de mysteriën horende mythes, sagen en legendes zijn altijd aan verandering onderhevig geweest. Als je het mij vraagt, is dat een belangrijke reden waarom je bij de godenpantheons waarover we relatief veel informatie hebben vaak meerdere ‘generaties’ aan goden ziet, waarbij de oudere goden eigenschappen hebben die we nu als primitiever zien, maar die feitelijk meer van toepassing waren op andere manieren van leven. Goden die bijvoorbeeld beter passen bij wat belangrijk was voor verzamelaars en jagers worden opgevolgd door goden die beter passen bij een volk van landbouwers.

Verhalen horen dus te veranderen zodat ze de broodnodige ‘troost’ kunnen bieden die bij een tijd past. Echter, omdat we van mondelinge naar geschreven bronnen zijn overgegaan – en die laatste zijn gaan bewaren – heeft gezorgd dat verhalen die beter hadden kunnen evolueren met onze maatschappij zijn gestold in de tijd. In het geval van sommige verhalen zijn ze zelfs verworden tot starre religies waaraan hele volksstammen hun bestaan ophangen.

Waarom mensen voorchristelijke tradities opnieuw uitvinden

Wat vertelt het ons dan dat er veel mensen zijn die proberen terug te grijpen naar voorchristelijke tradities in zover dat mogelijk is? Door de tijd heen hebben veel mensen zich losgemaakt uit de grip van religieuze tradities. Echter, zoals eerder gezegd geven tradities ons ook een gevoel van orde, samenhorigheid en misschien zelfs veiligheid. En daar hebben mensen behoefte aan. Mensen stappen zelden uit een dergelijke traditie zonder deze te vervangen door een andere. Sommigen zoeken hun heil in de wetenschap, anderen grijpen juist verder terug naar de tijd van voor de traditie waaruit ze vertrokken zijn. Onvrede met het leven zoals het is, verlangen naar een begrijpelijker leven en vooral ook zingeving blijven dus een drijfveer.

Tegenwoordig zijn er vele mystieke stromingen te vinden die trachten te voorzien in deze behoefte. Meer dan een noemt zichzelf een traditie. Sommigen beweren heel oud te zijn en hun wortels te hebben in lokale, heidense tradities. Zoals we hebben gezien is het onwaarschijnlijk dat dit ergens op gebaseerd is. Op een enkeling na, zullen deze zogenoemde tradities gebaseerd zijn op gekleurde schriftelijke overleveringen, waar mogelijk gecombineerd met archeologische bronnen – die vaak leunen op interpretatie van de historici in kwestie – en eigen aanvullingen.

Wicca is een voorbeeld hiervan. Wicca is op de kaart gezet door Gerald Gardner die daarmee hekserij aan een voorchristelijke heidense cultus verbond. Er is echter geen enkel bewijs dat de Oude Religie waarin wicca zegt gelieerd te zijn ooit bestaan heeft. Het feit dat je in Wicca elementen terugvindt die teruggrijpen naar allerlei verschillende culturen ondersteunt het idee dat het eerder om een ge(re)construeerde geloofsvorm gaat.

Redenen om te beweren dat een traditie in lang vervlogen tijden wortelt

Waarom zegt men soms dat een traditie al heel lang bestaat, alhoewel er nergens enig bewijs te vinden is? Ik denk dat dat van geval tot geval verschilt. Natuurlijk is daar de neiging om autoriteit te ontlenen aan het woord traditie. Dat iets stokoud is en dat mensen iets al lang doen wordt vaak gezien als bewijs dat iets de moeite waard is. Dan is er de hang naar nostalgie. In een chaotische wereld is het verleidelijk door een roze bril naar het verleden te kijken. Vroeger was alles beter, denkt men vaak.

Dan hebben we nog de cynische verklaring waarvan ik hoop dat hij meestal niet geldt: een vaststaande traditie verkoopt vaak beter. Immers, als jij een traditie in de aanbieding hebt waarbij het zo is dat de dingen op een bepaalde manier gedaan dienen te worden, dan heeft dat waarde. Alleen jij kunt dan immers voorzien in de behoefte waarin de door jou geplante traditie voorziet. Als je nu denkt, ‘dat zal toch niet?’, kijk dan maar eens naar de rijkdom van de kerk.  En dan is er nog het fascinerende verschijnsel dat mensen in staat zijn zo in een verhaal op te gaan dat ze het zelf oprecht geloven.

Is dat dan zo erg, verzonnen tradities? Dat zul je mij niet horen zeggen. Als iemand houvast en troost vindt in een traditie – ook al is het niet waarschijnlijk dat deze ver teruggrijpende wortels heeft – dan is dat een groot goed. Echter, het gevaar ontstaat als men zelf niet ziet dat het uiteindelijk een verhaal is en niet De Waarheid en zich vanuit die vooronderstelling intolerant opstelt. Dit geldt natuurlijk net zo goed voor tradities die aantoonbaar oud zijn. Daarnaast vind ik het kwalijk als het woord traditie wordt misbruikt om negatieve effecten van tafel te vegen of een ander de mond te snoeren.

Voorkom dat de verhalen achter tradities intolerantie veroorzaken

Uiteindelijk is alles in onze maatschappij een verhaal en als we ons dit zouden realiseren zou dat misschien de nodige tolerantie kunnen opleveren. Het afpellen van de verhalen kan ons opleveren dat we zien wat eronder zit, dat we uiteindelijk allemaal mensen zijn en geen van ons meer is dan een ander. Daar sta ik voor. In De Hagetisse’s Intuïtieboek ga ik dieper in op de mechanismes van de vele verhalen die ons op vele vlakken vormen. Die ons soms heftig in de weg zitten. Wil je hier meer over weten én weten hoe je die verhalen kunt ontmantelen? Hier vind je meer informatie.