Hoe maak je een tinctuur van geneeskrachtige planten: de voorbereidingen

Onderdeel van mijn werk als hagetisse is het maken van allerhande middelen van geneeskrachtige planten. Tinctuur hoort daar natuurlijk bij. Alhoewel het tegenwoordig goed mogelijk is een prima tinctuur in de winkel te kopen, vind ik het nog altijd fijn om te weten waar de ingrediënten van mijn tinctuur vandaan komen en in welke omstandigheden ze gegroeid zijn. En ik ben niet de enige volgens mij. Vandaar dat ik begin aan een serie van drie blogs over hoe je een tinctuur maakt van geneeskrachtige planten. Vandaag deel een: de voorbereidingen.

Belangrijke beslissingen wanneer je tinctuur van geneeskrachtige planten maakt

Voordat je begint met het daadwerkelijk maken van een tinctuur zul je drie beslissingen moeten nemen. De eerste beslissing is of je met gedroogd kruid of vers kruid wilt werken. Indien je voor gedroogd kruid kiest, zul je moeten beslissen of je gaat macereren of percoleren. Ik ga in deze serie uitleggen hoe macereren werkt, stomweg omdat je er minder materialen voor nodig hebt. Ik zal percolatie in een later stadium uitleggen, omdat deze methode handig kan zijn als je een keer snel een tinctuur nodig hebt.

Wanneer je gaat macereren zul je, ten derde, nog moeten beslissen of je de traditionele manier of de gewogen manier wilt gebruiken. Die laatste termen, de traditionele en gewogen manier, zijn overigens geen officiële benamingen maar hoe ik ze binnenskamers noem. De traditionele methode is, kort gezegd, zonder afwegen en meten en wordt op het oog gedaan. De gewogen methode maakt gebruiken van het wegen van kruiden en afmeten van de gebruikte vloeistoffen.

De traditionele versus de gewogen manier van tinctuur maken: wanneer gebruikt je welke methode?

Ik gebruik beide methodes. Welke ik gebruik is afhankelijk van het doel van de tinctuur en de gebruikte kruiden. Zoals ik al eens schreef is uniformiteit in de hoeveelheid inhoudsstoffen en voedingsstoffen nogal eens een ding in zelfgemaakte plantenbereidingen. Hoe nauwer het komt met de samenstelling van een tinctuur hoe meer kans dat ik aan het wegen en afmeten sla.

Voor veel tincturen voldoet de traditionele methode. Als dat zo is kies ik dan ook deze methode, omdat het gewoonweg een stuk makkelijker en sneller is. Het enige wat je er voor nodig hebt zijn een schone, goed afsluitbare pot, planten, een oplosmiddel, nog wat simpele gereedschappen en je ogen.

Onmisbaar onderdeel van tinctuur: het menstruum

Alvorens te bespreken hoe je een tinctuur maakt is het belangrijk dat je een zekere basiskennis hebt. Zo bereidt je je goed voor. Allereerst is er de term menstruum. Het menstruum is de vloeistof waarin je de werkzame stoffen van de plant opneemt, het oplosmiddel. Bij gewogen tinctuurrecepten is de ratio die vermeld wordt, bijvoorbeeld 1:5, de ratio van de hoeveelheid plant tot de hoeveelheid menstruum. Hoe dat werkt met ratio’s leg ik verder uit in het blog over de gewogen manier van tincturen macereren.

De meeste mensen weten wel dat er alcohol in menstruum zit. Wat niet iedereen weet is dat er ook andere vloeistoffen in een menstruum kunnen zitten. Afhankelijk van de inhoudsstoffen die je probeert te vangen, kunnen er in een menstruum voor tinctuur ook water, azijn en glycerine zitten.  Zo gebruik je azijn om alkaloïden optimaal op te lossen en glycerine om looistoffen beter te vangen.

Weet wat je extraheert

Sommige inhoudsstoffen, zoals slijmstoffen, verliezen kracht in alcohol. Als slijmstoffen belangrijk zijn voor de werkzaamheid van je tinctuur is het een goed idee om de hoeveelheid alcohol te beperken tot de minimale hoeveelheid die nodig is om de tinctuur goed houdbaar te maken. Dat minimum is 20 procent. Ik hou in dat geval een alcohol percentage van minimaal 20 tot maximaal 30 procent aan.

Het is dus belangrijk om te inventariseren wat je probeert te extraheren. Zo kan het dus gebeuren dat ik voor een gedroogd kruid een menstruum maak met 50% alcohol en 10% glycerine. Die verhouding houdt automatisch in dat er 40% water in dit menstruum zit. Alcohol, glycerine en azijn percentages worden altijd genoemd in recepten, water meestal niet. In dit geval zit er dus geen azijn in het menstruum.

Gebruiksvoorwerpen die je nodig hebt voor het maken van een kruidentinctuur

Uiteraard heb je nog wat meer dingen nodig voor het maken van een kruidentinctuur. Mijn standaard uitrusting voor een traditionele tinctuur ziet er als volgt uit:

• Een houten gladde snijplank
• Een scherp mes
• Een vijzel
• Een goed afsluitbare pot en andere potten en bakken
• Filtermateriaal, zoals een trechter, zeef en koffiefilters, neteldoek of kaasdoek
• Flessen van donker glas die goed afsluitbaar zijn
• Eventueel labels

Het spreekt voor zich dat je dient te zorgen voor een hygiënische werkomgeving. Je wilt immers geen contaminatie van je tincturen. Ikzelf werk het liefst aan mijn hardhouten keukentafel waarvan het tafelblad compleet glad is, zodat ik deze optimaal schoon kan houden. Mijn tafelblad heeft geen randjes of zelfs maar groeven waar de planken aan elkaar verbonden zijn. Mijn snijplank heeft dezelfde eigenschappen: helemaal glad en gemaakt van hout.

Ik gebruik geen plastic snijplank omdat daar toch vaak kleine plastic deeltjes van loskomen. Ik gebruik eigenlijk sowieso geen plastic snijplanken, ook niet als ik aan het koken ben. Onderzoek heeft aangetoond dat houten snijplanken hygiënischer zijn.

Overige aandachtspunten bij het kiezen van je materialen

Bij het kiezen van een vijzel zul je ook het een en ander in de gaten moeten houden. Zowel de kom als de stamper van de vijzel zijn idealiter van een hard materiaal. Zo voorkom je dat er deeltjes van de vijzel loskomen en diepe groeven ontstaan. Op die manier kun je de vijzel beter schoonhouden en voorkom je kruisbesmettingen. De binnenkant van de kom en de onderkant van de stamper moeten wel licht ruw zijn – anders kunnen de kruiden alle kanten op vliegen – maar mag niet poreus zijn. Een poreus materiaal neemt namelijk inhoudsstoffen, hetgeen niet de bedoeling is.

Ik vind het fijn als alle onderdelen van een vijzel zwaar zijn. De kom schuift dan niet en je kunt het gewicht van de stamper met je mee laten werken. Al met al heb ikzelf het liefst een granieten vijzel, omdat die al deze eigenschappen combineert. Deze vijzel is praktisch hetzelfde als de mijne. Was na gebruik je vijzel altijd grondig met de hand met heet water zonder zeep.

Schoon en heel zijn de toverwoorden

Om je materiaal voor het filteren te kiezen is het belangrijk dat ze heel en niet versleten zijn. De reden hiervoor is simpel: je gaat na het uitschenken van de tinctuur de kruidenresten uitpersen. Als je doek dan sleetse plekken heeft is het risico groot dat hij barst en dat is natuurlijk niet handig. Ik persoonlijk gebruik het liefste ouderwetse kaasdoeken voor het persen.

Bij het filteren schenk je de tinctuur in de verpakking waarin je het gaat bewaren. Deze verpakking moet goed en luchtdicht afsluitbaar zijn en geen licht doorlaten. Een flesje van donker glas is daarom het beste. Vervolgens bewaar je het flesje op een plek waar er geen zonlicht of warmte bijkomt. Ideaal is een ruimte die gericht is op het noorden en zelfs in de zomer koel blijft, of een kelder.

In het volgende blog in deze serie gaan we daadwerkelijk aan de slag met het maken van een tinctuur. Daarbij beginnen we met de traditionele manier.